Dzieje Łemków do II wojny światowej

Opracowanie: prof. dr hab. Bohdan Halczak

Zagadnienia:

  1. Łemkowszczyzna i Łemkowie
  2. Osadnictwo na prawie wołoskim w Karpatach
  3. Emigracja z Łemkowszczyzny
  4. Kształtowanie się tożsamości narodowej

Treści:

Zagadnienie 1
Łemkowszczyzna i Łemkowie

Łemkowszczyzna to region zlokalizowany w Karpatach na pograniczu ukraińsko-słowacko-polskim. Utrwaloną w tradycji łemkowskiej, zachodnią granicę regionu stanowi rzeka Poprad a wschodnią granicę rzeki San i Laborec. Granice regionu mają charakter umowny. Nie były wyznaczane na podstawie kryteriów etnicznych ani politycznych. Przez obszar Łemkowszczyzny zawsze przebiegała granica państwowa. Najpierw była to granica polsko-węgierska później galicyjsko-węgierska, polsko-czechosłowacka wreszcie polsko-słowacka. Po stronie polskiej Łemkowszczyzna stanowi pas długości około 140 kilometrów, szerokości od 20 do 50 kilometrów o powierzchni około 3,5 tysiąca kilometrów kwadratowych. Na obszarze Słowacji Łemkowszczyzna obejmuje około 260 miejscowości, zlokalizowanych przy granicy z Polską w żupach (województwach): spiskiej, zemplińskiej i szaryskiej. Łemkowszczyzna nigdy nie stanowiła jedności pod względem politycznym jednak zamieszkałą po obu stronach kordonu granicznego ludność łemkowską łączyło poczucie wspólnoty etnicznej. Na wschodzie Łemkowie sąsiadowali przez stulecia z Bojkami, regionalną grupą ukraińską, na południu ze Słowakami a od północy i zachodu z Polakami.

Łemkowie to ludność wywodząca się z Łemkowszczyzny. Przynależą do etnosu ukraińskiego, lecz posiadają znaczną specyfikę regionalną. Nie wszyscy Łemkowie utożsamiają się z narodem ukraińskim. Do 1947 r. Łemkowie w Polsce zamieszkiwali południowe tereny powiatów: nowosądeckiego, gorlickiego, jasielskiego, krośnieńskiego. Ludność powiatu sanockiego i częściowo leskiego wykazywała cechy mieszane – łemkowsko-bojkowskie. Istniały także cztery izolowane wsie łemkowskie w powiecie nowotarskim (Ruś Szlachtowska) a zatem na zachód od rzeki Poprad. Na południu ludność łemkowska zamieszkuje także na wschód od rzeki Laborec. Osadnictwo łemkowskie sięga powiatów (rejonów) Wełykyj Bereznyj i Pereczyn, w granicach ukraińskiego Zakarpacia. W wyniku przeprowadzonej w latach 1945-1946 akcji wysiedlania ludności łemkowskiej z Polski na terytorium Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej (USRR) znaczna część Łemków musiała wyjechać na Ukrainę. Zamieszkują głównie w województwach (obłastiach): lwowskiej, tarnopolskiej, iwano-frankowskiej. Pozostała część Łemków została wysiedlona, w 1947 r., w wyniku akcji „Wisła” na Ziemie Zachodnie i Północne państwa polskiego. Tylko niewielkiej części udało się powrócić na ziemię przodków. Istnieje również diaspora łemkowska, będąca efektem emigracji w USA, Kanadzie oraz w Wojwodinie (Serbia). Rozproszona po świecie ludność łemkowska posiada silne poczucie wspólnoty i utożsamia się duchowo z Łemkowszczyzną jako krajem przodków.

Ludność łemkowska posługiwała się przez stulecia nazwą własną Rusini ewentualnie Rusnacy. Pojęcie „Łemkowie” zostało po raz pierwszy odnotowane w pracy słowackiego etnografa Jana Čaploviča „Wspomnienia etnograficzne z Węgier”, wydanej w 1820 r. Musiało istnieć jednak znacznie wcześniej. Nazwa Łemkowie upowszechniła się w XX wieku. Obecnie ludność łemkowska używa dwóch nazw. W Polsce, Ukrainie, w amerykańskiej diasporze powszechna jest nazwa Łemkowie. W Słowacji i w Wojwodinie bardziej rozpowszechniona jest nazwa Rusini albo Rusnacy. Nazwa Łemkowie wywodzi się prawdopodobnie od rozpowszechnionego w dialektach łemkowskich słowa „łem” (lecz, ale), zapożyczonego z języka słowackiego.

Zagadnienie 2
Osadnictwo na prawie wołoskim w Karpatach

W średniowiecznej Europie osadnictwo było zjawiskiem powszechnym. Akcję osadniczą prowadzili królowie, książęta oraz możnowładcy świeccy i duchowni. W Europie Środkowo-Wschodniej w średniowieczu funkcjonowały dwa główne prawa osadnicze: prawo ruskie i prawo niemieckie. Prawo ruskie obowiązywało w Rusi Kijowskiej i księstwach, które powstały w wyniku jej rozpadu. Osadnictwo na prawie niemieckim prowadzono w Niemczech, Czechach, Węgrzech i w Polsce.

Zgodnie z prawem ruskim akcję osadniczą prowadził, w imieniu władcy jego urzędnik nazywany bojarem. W dużym uproszczeniu polegała na tym, że osadnicy otrzymywali w użytkowanie ziemię, w zamian za wykonywanie powinności na rzecz władcy, których egzekwowaniem zajmował się bojar. Osadnicy tworzyli wspólnotę, która posiadała pewną samorządność. W ramach prawa ruskiego nie przydzielano poszczególnym rodzinom działek ziemi. Wspólnota dzieliła ją według własnego uznania. Bojar nie ściągał powinności od konkretnych osadników, lecz od całej wspólnoty.

W przypadku prawa niemieckiego organizacją akcji osadniczej zajmował się, w imieniu właściciela ziemi tzw. zasadźca. Często był nim drobny szlachcic. Wyszukiwał on osadników i w ich imieniu spisywał umowę z właścicielem ziemi. Osadnicy zobowiązywali się do określonych świadczeń na rzecz swego pana. Ich egzekwowaniem zajmował się zasadźca, który zostawał dziedzicznym sołtysem. Wieś lokowana na prawie niemieckim posiadała pewien samorząd. Cechą charakterystyczną prawa niemieckiego było to, iż każda rodzina osadnicza otrzymywała odrębną działkę do użytkowania (łan). Każda rodzina rozliczała się także osobno z właścicielem ziemi ze swych powinności.

We wczesnym średniowieczu obszar obecnej Łemkowszczyzny stanowił teren graniczny między Polską, Węgrami i Rusią. W granicach Rusi Halicko-Włodzimierskiej znajdował się Sanok. Granica między Księstwem Halicko-Włodzimierskim i Królestwem Polskim biegła prawdopodobnie na rzece Wisłok. W 1340 r. król Kazimierz Wielki dokonał podboju Rusi Halickiej. Ziemia sanocka została tym samym przyłączona do Królestwa Polskiego.

Przez długie lata terytorium Łemkowszczyzny było słabo zaludnione. Górzysta, porośnięta lasem ziemia nie przyciągała osadników. Proces osadniczy utrudniały także surowe, karpackie zimy. Władcy Węgier i Polski nadawali swe ziemie w Karpatach możnowładcom świeckim i duchownym, zobowiązując ich zarazem do prowadzenia akcji osadniczej. Przez dłuższy czas akcja ta przynosiła jednak niewielkie rezultaty. Ani Polacy ani Węgrzy, jako narody raczej nizinne nie garnęli się do górskiego osadnictwa. Po węgierskiej stronie stopniowo zasiedlali Karpaty Słowianie z Niziny Panońskiej, wypierani przez Węgrów z lepszych ziem. Byli to przodkowie współczesnych Słowaków. Jednak i oni niechętnie osiedlali się w wyższych partiach gór.

Właściciele ziemscy zwrócili więc uwagę na ludność ruską, która kolonizowała dosyć intensywnie Karpaty wschodnie, w regionach określanych współcześnie Bojkowszczyzną i Huculszczyzną. Ludność ruska była przyzwyczajona do ostrych, mroźnych zim. Prowadziła także gospodarkę rolniczo-pasterską, przydatną w regionach górskich. W średniowieczu, wiosną i latem ruscy pasterze wypasali swoje stada bydła w zachodnich Karpatach. Jesienią sprowadzali je w doliny gdzie sprzedawali miejscowej ludności. Pasterzy tych Polacy i Węgrzy określali Wołochami. Nazwa ta oznaczała w średniowiecznej Europie ludzi prowadzących pasterski, wędrowny tryb życia. Na Bałkanach często określano tą nazwą przodków współczesnych Rumunów. W zachodnich Karpatach utożsamiano Wołochów jednoznacznie z pasterzami ruskimi, o czym świadczą zachowane dokumenty węgierskie i polskie.

W XIV w. pojawiło się po węgierskiej stronie Karpat osadnictwo na prawie wołoskim. W XVI w. zaczęło ono być stosowane także po polskiej stronie granicy. W imieniu osadników umowę z właścicielem ziemi spisywał zasadźca, który zostawał dziedzicznym sołtysem. Najczęściej określany był zwyczajowo kniaziem. Między właścicielem ziemi i sołtysem istniał stopień pośredni w postaci krajnika, który nadzorował kilka wsi. Krajnik zajmował się ściąganiem powinności na rzecz właściciela ziemi. Każda rodzina otrzymywała do własnego użytku odrębny łan ziemi i rozliczała się odrębnie ze swych powinności. Wsie lokowane na prawie wołoskim miały pewien samorząd. Ważnym elementem osadnictwa na prawie wołoskim było zobowiązanie właściciela ziemi do wzniesienia świątyni w obrządku wschodnim (cerkwi), lub wyrażenie zgody na wzniesienie takiej świątyni. Tym samym mieszkańcy miejscowości uzyskiwali formalną zgodę na praktykowanie swojego wyznania. Każda wieś lokowana na prawie wołoskim posiadała swoją cerkiew. Prawo wołoskie było więc w istocie odmianą prawa niemieckiego, dostosowaną do ludności ruskiej. Zawierało pewne zapożyczenia z prawa ruskiego jak instytucja krajnika, dla którego wzorcem była niewątpliwie instytucja bojara w prawie ruskim.

Osadnictwo na prawie wołoskim najpierw pojawiło się po ówczesnej węgierskiej stronie granicy. Największe nasilenie nastąpiło w XV w. Ludność ruska osiedlana była w sąsiedztwie ludności słowackiej. Doszło do swoistego przemieszania ludności. Po polskiej stronie granicy największe nasilenie osadnictwa na prawie wołoskim nastąpiło w XVI i XVII w. Osadnicy przybywali do Polski z ówczesnych Węgier czyli obecnej Słowacji. W kulturze materialnej i duchowej Łemków widoczne są wpływy słowackie jak i węgierskie.

Przez stulecia Łemkowie pozostawali w zależności feudalnej od wielkich właścicieli ziemskich polskich i węgierskich. Duża część Łemkowszczyzny była własnością biskupów krakowskich, którzy posiadali rozległe posiadłości w regionie karpackim (tzw. klucz muszyński). Faktycznie było to swoiste państewko ze stolicą w miejscowości Muszyna. W zamian za użytkowanie ziemi Łemkowie świadczyli rozmaite powinności na rzecz swoich panów. W górach nie funkcjonowały jednak folwarki. Łemkowie nie byli więc zmuszani do pracy pańszczyźnianej w folwarcznych majątkach. System feudalny miał łagodniejszy charakter na Łemkowszczyźnie niż na terenach nizinnych. Likwidacja sytemu feudalnego na Łemkowszczyźnie nastąpiła w czasach monarchii Habsburgów, w okresie Wiosny Ludów, w 1848 r. Chłopi łemkowscy, podobnie jak polscy czy słowaccy stali się prawnymi właścicielami swoich gospodarstw. Likwidacja sytemu feudalnego po polskiej i węgierskiej stronie granicy przebiegała jednak na nieco innych zasadach.

Ciekawostki

  1. Mieszkańcy niektórych łemkowskich wsi (np. Zdyni i Gładyszowa w powiecie gorlickim), w ramach pańszczyzny wozili z Węgier beczki z winem. Było to zajęcie ciężkie i niebezpieczne bowiem w górach grasowali rozbójnicy (tzw. beskidnicy).
  2. Państwo muszyńskie biskupów krakowskich dysponowało niewielką siłą zbrojną w postaci piechoty (harnicy) oraz jazdy (dragonia sołtysia). W jednostkach tych służyli, w dużej mierze Łemkowie. Siły zbrojne państwa muszyńskiego uczestniczyły w walkach ze Szwedami w okresie Potopu.
  3. Przez długie lata zmorą regionu łemkowskiego byli rozbójnicy (beskidnicy). Rabowali głównie kupców, podróżujących górskimi drogami. Napadali także na dwory szlacheckie a nawet na miasteczka. Rozbójnictwem zajmowali się zarówno Słowacy, Polacy jak i Łemkowie. Najsłynniejszym łemkowskim beskidnikiem był Andrij Sawka. Stworzył dużą bandę, która grasowała w latach 1649-1654. Ostatecznie został schwytany i powieszony w Muszynie. Dla wielu Łemków był ludowym bohaterem podobnie jak dla Słowaków Juraj Janosik.

Zagadnienie 3
Emigracja z Łemkowszczyzny

W latach 1703-1711 trwało na Węgrzech powstanie przeciwko Habsburgom pod wodzą księcia Franciszka Rakoczego. W powstaniu brali udział także Łemkowie. Po klęsce powstania władze austriackie wysiedliły część ludności łemkowskiej z ziemi przodków i osiedliły przymusowo w Wojwodinie na Bałkanach. W ten sposób Habsburgowie dokonali pacyfikacji zwolenników Rakoczego na Łemkowszczyźnie. Z drugiej strony dążyli do zasiedlenia wywalczonej niedawno spod władzy tureckiej Wojwodiny, która była niemal całkowicie wyludniona. Do dzisiaj zamieszkuje w Wojwodinie łemkowska diaspora, która częściowo zachowała swą odrębność.

W XIX w. we wsiach łemkowskich pojawiło się zjawisko przeludnienia. Przyrost naturalny był wysoki a obszar ziemi uprawnej ograniczony. Część Łemków poszukiwała dochodu poza rolnictwem. Powszechnym zajęciem było druciarstwo. Łemkowscy druciarze wędrowali od wsi do wsi łatając garnki. Niektórzy wyrabiali z drutu zabawki lub klatki dla ptaków. Wyroby łemkowskich druciarzy docierały do Petersburga a nawet do USA i były cenione. W XIX w. powszechnym zjawiskiem na Łemkowszczyźnie była także emigracja sezonowa na Węgry do pracy w majątkach ziemskich w okresie żniw. Po zakończeniu żniw otrzymywali wynagrodzenie w postaci zboża, które przewozili koleją do stacji położonych najbliżej rodzinnych wsi, skąd zabierali je wozami do domu.

W latach siedemdziesiątych XIX w. Łemkowie masowo emigrowali do USA i Kanady. Wyjazdy za ocean początkowo miały charakter czasowy. Po zarobieniu pewnej sumy pieniędzy emigranci powracali do rodzinnych wsi. Z czasem zaczęli jednak osiedlać się na stałe w Ameryce. Łemkowie emigrowali głównie do Pensylwanii w USA oraz do prowincji Ontario w Kanadzie gdzie zatrudniali się w kopalniach węgla. Jeśli udało im się zaoszczędzić większą sumę pieniędzy kupowali ziemię i zakładali farmy. Utrzymywali kontakt z rodziną na Łemkowszczyźnie i starali się podtrzymywać łemkowską tradycję. W Ameryce nadal żyje duża diaspora łemkowska.

Ciekawostki

  1. Według łemkowskiej tradycji pierwszym Łemkiem, który emigrował do USA był Jurko Kaszycki z Nowej Wsi w powiecie nowosądeckim. W 1872 r. wyjechał do Nowego Jorku gdzie zatrudnił się w pralni. Zarabiał za swą pracę 1,75 dolara dziennie, co było dla ówczesnych Łemków sumą olbrzymią. Na Łemkowszczyźnie największe zarobki nie przekraczały w tym czasie 35 centów za dniówkę.
  2. Duże skupisko Łemków powstało w mieście Yonkers koło Nowego Jorku. Emigranci zatrudniali się tam w fabrykach włókienniczych. W Yonkers powstała odrębna dzielnica zamieszkała w pewnych okresach niemal wyłącznie przez Łemków.

Zagadnienie 4
Rozwój tożsamości narodowej ludności łemkowskiej

Po uwolnieniu Łemków z zależności feudalnej rozpoczął się proces kształtowania ich tożsamości narodowej. Przebiegał on zarówno na Łemkowszczyźnie jak i w diasporze. Ludność łemkowska dostrzegała swą odrębność etniczną zarówno od Słowaków jak i Polaków. Stopniowo ukształtowały się w środowisku łemkowskim dwie orientacje narodowe: ukraińska i starorusińska. Zwolennicy pierwszej orientacji uważali, że Łemkowie są cząstką narodu ukraińskiego. Zwolennicy drugiej orientacji uważali, że Łemkowie są cząstką wielkiego narodu ruskiego, do którego zaliczali ludność rosyjską, ukraińską i białoruską. W praktyce starorusini byli zorientowani na carską Rosję. W rywalizacji o „łemkowską duszę” początkowo przeważali starorusini. Potęga odległej Rosji imponowała Łemkom a przy tym nie znali oni realiów życia w państwie carów. Zwolennicy orientacji ukraińskiej zyskali przewagę jedynie w powiecie sanockim. Teoretyczne dyskusje przybrały wymiar praktyczny w 1918 r., kiedy doszło do rozpadu monarchii Habsburgów czyli Austro-Węgier.

W listopadzie 1918 r. w Europie Środkowo-Wschodniej powstała swoista próżnia polityczna. We wsiach łemkowskich powoływano „rady narodowe” jako tymczasowe organy władzy. W powiecie sanockim, we wsi Wisłok Wielki została powołana Ukraińska Rada Narodowa, która podporządkowała się władzom Zachodnioukraińskiej Republiki Ludowej we Lwowie. Powołano uzbrojoną milicję. Pod kontrolą Ukraińskiej Rady Narodowej w Wisłoku Wielkim znajdowało się 35 wsi. W styczniu 1919 r. obszar ten zajęły, po krótkiej walce oddziały Wojska Polskiego, przybyłe z Sanoka.

W większości rad narodowych na Łemkowszczyźnie przeważali starorusini. Kierowniczą rolę odgrywała rada narodowa we wsi Florynka w powiecie grybowskim. Dnia 12 marca 1919 r. odbył się we Florynce zjazd przedstawicieli łemkowskich rad narodowych, w trakcie którego uchwalono przyłączenie Łemkowszczyzny do Rosji. Akt ten miał znaczenie wyłącznie symboliczne. Rosja była w tym okresie pogrążona w wojnie domowej między „białymi” (zwolennikami caratu) i „czerwonymi” (bolszewikami). Tymczasem w trakcie wiecu we Florynce łemkowscy starorusini nie zadeklarowali nawet czy uznają władzę bolszewików czy zwolenników caratu. Nie podjęto także próby stworzenia własnej siły zbrojnej. Ostatecznie północna Łemkowszczyzna została przyłączona do Rzeczypospolitej Polskiej a południowa część regionu do Czechosłowacji. W okresie późniejszym wysuwano opinie, że w latach 1918-1919 powstały na Łemkowszczyźnie dwie „republiki łemkowskie”. W istocie ani w Wisłoku Wielkim ani we Florynce nie proklamowano „republiki łemkowskiej”.

W okresie międzywojennym łemkowski ruch starorusiński przeżywał poważny kryzys. W Rosji władzę zdobyli bolszewicy, którzy zaczęli budować ustrój komunistyczny. Prowadzili brutalną ateizację społeczeństwa. Prześladowali Cerkiew prawosławną. Tymczasem starorusini byli na ogół konserwatystami. Ostatecznie część starorusinów związała się z ruchem komunistycznym. Jednak dla większości Łemków, bardzo przywiązanych do wiary przodków i do własności prywatnej idee komunistyczne były niemożliwe do zaakceptowania. Część starorusinów wysuwała koncepcję stworzenia narodu „karpatorusińskiego” lub łemkowskiego, odrębnego zarówno od Rosjan jak i Ukraińców. Kierunek ten reprezentowała, powołana w 1933 r. organizacja Łemko-Sojuz. Była ona wspierana przez polskie władze państwowe, lecz nie rozwinęła się w duży ruch społeczny.

Ciekawostki

  1. W okresie I wojny światowej na terenie Łemkowszczyzny toczyły się zaciekłe walki pomiędzy armią carską i siłami austro-węgierskimi, wspieranymi przez Niemcy. Pozostałością tych walk są do dzisiaj liczne cmentarze wojskowe.
  2. Po wybuchu I wojny światowej władze austriackie dokonały masowego internowania działaczy starorusińskich, znanych z sympatii do Rosji. Umieszczano ich w specjalnych obozach. Panowały tam trudne warunki. Złą sławą cieszył się zwłaszcza obóz Talerhof koło Grazu w Austrii. Łącznie w austriackich obozach przebywało około 5 tysięcy Łemków.
  3. W okresie I wojny światowej, w Kanadzie internowano Łemków ponieważ byli oni emigrantami z Austro-Węgier czyli kraju z którym Kanada była w stanie wojny.
  4. W 1933 r., z inicjatywy działaczy Łemko-Sojuza wprowadzono w szkołach na Łemkowszczyźnie „elementarz łemkowski”, opracowany przez Metodego Trochanowskiego. Łemkowie zarówno orientacji ukraińskiej jak i starorusińskiej odnieśli się do tej inicjatywy negatywnie.

Do pobrania: DZIEJE ŁEMKÓW DO II WOJNY ŚWIATOWEJ.pdf